Rusya ile Iran arasinda imzalanan 1813 Gülistan ve 1828 tarihli Türkmençay Muahedeleri, Azerbaycan'in kaderi üzerinde büyük bir rol oynadi ve Azerbaycan ikiye bölündü. Bolsevik Ihtilali'nden sonra, 1918'de kuzeyde Mehmet Emin Resulzade baskanliginda Azerbaycan Cumhuriyeti ilân edildigi gibi, 1920'de de güneyde Seyh Muhammet Hiyabanî Azerbaycan Demokrat Firkasi tesis ile Azadistan Cumhuriyetini ilân etti. Lâkin 28 Nisan 1920'de Bolsevikler Azerbaycan Cumhuriyetine son verince, Tebriz'deki Azadistan Cumhuriyeti Aras Nehri'nin kuzeyindeki Sovyet iktidarina muhalif olanlarin siginagi haline geldi. Devlet Baskani Mehmet Emin Resulzade ise Azerbaycan Cumhuriyetinin yikilmasi üzerine bir müddet saklanmis, daha sonra yakalanarak Bakü'de hapsedilmisti. Lâkin hapiste iken, Stalin'in teklifini kabul ederek Moskova'ya gitmis, buradan Leningrad'a geçmis, ardindan Finlandiya'ya kaçip Berlin ve Paris üzerinden, 1922 senesi sonlarinda Istanbul'a gelerek, Azerbaycan meselesi hakkinda nesriyata baslamistir. Istanbul'a geldiginde Ilk olarak "Azerbaycan Cumhuriyeti Keyfiyet-i Tesekkülü ve Simdiki Vaziyeti" adli kitabini nesretmistir. Onun ayni sene nesrettigi bir kitabi ise "Asrimizin Siyavusu Azerbaycan Dastanî Fecayi'ne Ait Bir Mukayese"dir.

Resulzade basta olmak üzere, kaçan Azerbaycan Türkleri kendi aralarinda birlik saglamak için bir teskilâta ihtiyaç duymuslardir. Bunun neticesinde 27 Nisan 1924'te Istanbul'da, "Azerbaycan Millî Merkezi" adli cemiyeti kurmuslardir. Merkez 1920'de, Bolseviklerin istilasina maruz kalmis olan Azerbaycan Cumhuriyetinin istiklâlini yeniden mümkün kilmak için mücadeleyi hedef seçmis olup, bu hedefe ulasmak için Kuzey ve Güney Azerbaycan'daki millî cereyanlara maddî ve manevî destek saglayacakti, 1924-1931 seneleri arasinda Merkezde su sahislar vazife görmüslerdir:

1. M. E. Resulzade, 2. Abbas Kâzimzade, 3. Mehmet Ali Resuloglu, 4. Halil Bey Hasmemmetli, 5. Ali Merdan Topçubas, 6. Ekber Aga Seyhülislam, 7. Mustafa Vekilli, 8. Mir Yakub Mehdizade, 9. Ceyhun Hacibeyli, 10. Mehmet Sadik Aran, 11. Rüstembey Sefibeyli, 12. General Israfil Bey, 13. Abbas Atamalibeyli, 14. Abdülalibey Emircan, 15. Nagi Seyhzamanli, 16. Mehmet Muharrem.

Resulzade'nin Türkiye'ye gelmesi ile siyasî faaliyetlerin yaninda, bu faaliyetleri desteklemek için gazete ve mecmualar da nesredilmeye baslanmistir. 1923 ile 1931 seneleri arasinda, sira ile Yeni Kafkasya Mecmuasi (1923- 1927); Azerî Türk Mecmuasi (1928-1930); Yesil Yaprak Mecmuasi (1928); Odlu Yurt Mecmuasi (1929-1931) ve Bildiris Gazetesi (1930-1931) nesredilmistir. Bunlardan:

1. Yeni Kafkasya Mecmuasi; Istanbul'da nesredilmistir. 15 günde bir yayinlanan içtimaî ve siyasî bir mecmua olup, 94 sayi nesredilmistir. Bas muharriri Mehmet Emin Resulzade'dir ve muhacerette nesredilen ilk mecmua olmasi bakimindan ehemmiyetlidir.

2. Azerî Türk Mecmuasi: Azerbaycanlilarin 15 günde bir nesrettikleri edebî, içtimaî, iktisadî ve siyasî bir mecmua olup, Mesul müdürü Mehmet Sadik Aran'dir. 30 sayi nesredilmistir.

3. Yesil Yaprak Mecmuasi: Mehmet Sadik Aran tarafindan 3 sayi nesredilmistir.

4. Odlu Yurt Mecmuasi: M. E. Resulzade'nin nesrettigi bir mecmuadir. Bas muharriri igini de o yapmis olup, aylik olarak 31 sayi nesredilmistir. Mecmua basta Azerbaycan olmak üzere, Rusya baskisi altinda bulunan milletlerin ve Islâm aleminin meselelerine yer vermistir.

5. Bildiris Gazetesi: Azerbaycanlilarin, Mirza Bala tarafindan Istanbul'da nesrettigi haftalik gazetedir. 58 sayi nesrolunmustur. 4 sahifeden Ibaret olup, Azerbaycanlilar tarafindan Türkiye'de nesrolunan ilk gazetedir. Bas muharrirligini de Mirza Bala yapmistir. Gazetede Azerbaycan ve Türk Dünyasi ile alâkali haberler, Rusya'daki hadiseler, çesitli hatiralar yer almistir.

Bu senelerde yukaridaki mecmualara ilâve olarak bazi kitap ve risaleler de nesredilmis olup, bunlarin gayesi Azerbaycan'i halka anlatmak ve halkin Azerbaycan davasina destegini temin etmekti. Bu senelerde su eserlerin nesredildigini görüyoruz:

1. M.E. Resulzade, Azerbaycan Cumhuriyeti

2. M.E. Resulzade, Asrimizin Siyavusu

3. M.E. Resulzade, Istiklâl Mefkuresi ve Gençlik

4. M.E. Resulzade, Rusya'da Siyasî Vaziyet

5. M.E. Resulzade, Ihtilâlci Sosyalizmin Iflasi ve Demokrasinin Gelecegi

6. Mirza Bala, Azerbaycan Misak-i Millîsi

7. Mirza Bala, Ermeniler ve Iran

8. Siirler Mecmuasi

M. E. Resulzade, Istanbul'daki faaliyetlerini bir yazar olarak sürdürmeye çalisirken, pek çok maddî ve manevî zorluklara katlanmis, nihayet Türkiye'den ayrilmak mecburiyetinde kalarak, 1928 senesinde Avrupa'ya gitmistir. Avrupa'da, basta Almanya ve Polonya olmak üzere, Fransa ile Romanya'da bulunmustur. Avrupa'da ikamet ettigi zamanlarda, Türkçe, Fransizca, Almanca, Lehçe ve Rusça bazi makaleler yazmistir. Avrupa'da nesrettigi gazete ve dergiler, Istiklâl, Kurtulus ve Die Befreiung isimlerini tasimaktadir. Bunlardan Istiklâl 1932-1934 seneleri arasinda ayda 3 defa; Kurtulus, Berlin'de 1934-1938 seneleri arasinda; Die Befreiung ise Berlin'de 1939 senesinde nesredilmistir. Resulzade, Almanya'da nesrettigi bu gazete ve mecmualar haricinde, Rusya Mahkûmu Milletlerin nesriyati olup, Paris'te Fransizca olarak yayinlanan Promethee (1928-1939) ile yine Paris'te Rusça nesrolunan Kafkasya (1932-1938)'da da makaleler yazmistir.

Resulzade, 1947 senesinde Türkiye'ye dönmüs, l Subat 1949'da Azerbaycan Kültür Dernegi'ni kurmus, Azerbaycan Mecmuasi'ni nesretmeye baslamistir. O bu devrede de:

1. Azerbaycan Kültür Gelenekleri

2. Çagdas Azerbaycan Edebiyati

3. Çagdas Azerbaycan Tarihi

4. Azerbaycan Sairi Nizamî

adli kitaplari nesretmis, Türk Ansiklopedisine Azerbaycan ile alâkali makaleler yazmis, Millî Kütüphanede çalismis ve l Mart 1955'te Ankara'da ölmüstür.

Adini zikretmemiz gereken bir diger kisi ise Mirza Bala'dir. O 1898 senesinde Bakü'de dogmus, genç yaslarda gazetelerde makale yazmaya baslamistir. Azerbaycan'in 1920 senesinde Ruslar tarafindan Isgali üzerine tutuklanmis, daha sonra 1923 yilinda Iran'a kaçmistir. Burada, Enzeli'de bir müddet muallimlik yapmis, Tebriz üzerinden, 1927 senesinde Istanbul'a gelmistir. 1932'de Polonya'ya gitmis, l. Cihan Harbi'nin baslamasi ile tekrar Türkiye'ye dönmüstür. 8 Mart 1959'da ölümüne kadar, Yeni Kafkasya, Azeri Türk, Odlu Yurt, Bildiris, Istiklâl, Kurtulus, Azerbaycan Yurt Bilgisi, Birlesik Kafkasya, Azerbaycan Mecmualari ile Cumhuriyet ve Milliyet Gazetelerinde makaleler yazmistir. Sayisi 2000'i asan gazetede yayinlanmis makalelerinden Iran ile alâkali olanlari sunlardir:

-Azerbaycan'da Neler Oluyor? Cumhuriyeti, 15 Ocak 1947

-Azerbaycan ve Iran Türkleri, Cumhuriyet, 29 Ocak 1947

-Iran'da Federasyon mu? Cumhuriyet, 26 Agustos 1948

-iran'da Komünistlik, Cumhuriyet, 22 Mart 1949

-Iran Azerbaycan'i Ikinci Bir Kore mi Olacak? Cumhuriyet, 8 Eylül 1950

-Iran Hadiseleri ve..., Cumhuriyet, 7 Mayis 1951

-Iran'daki Son Hadiseler ve Azerbaycan Istiklâl Davasi, Cumhuriyet, 28 Mayis 1952

-Iran'da Diktatörlük, Milliyet, 16 Agustos 1952

-Iran'da Islahat Hareketleri, Milliyet, 30 Eylül 1952

-Iran'da Çarpisan Kuvvetler, Milliyet, 10 Nisan 1953

-Musaddik ve Azerbaycan, Milliyet, 25 Nisan 1953

-Iran Bolsevik Olabilir Mi Idi? Milliyet, 5 Eylül 1953

-Iran Komünistlerinin Feci Akibeti, Milliyet, 12 Aralik 1953

O. Azerbaycan'da Neler Oluyor? adli makalesinde, "Azerbaycan demokratlari, bildigimiz sartlar içinde, muhtar bir Azerbaycan hükümeti kurar kurmaz, köylüleri kazanmak için ilk merhale olarak, devlete ait araziyi onlar arasinda taksim etti ve mülkiyetlerini verdi. Azerbaycan demokratlari ikinci adim olarak, içtimaî ve siyasî hastaliklarin basinda gelen milliyet meselesini ele aldilar" demektedir.

Mirza Bala'nin ayrica:

1. Azerbaycan Misak-i Millîsi

2. Ermeniler ve Iran

3. Millî Azerbaycan Hareketi

4. Azerbaycan Tarihinde Türk Albanya adinda kitaplari vardir.

3. Abdülvahap Yurtsever, 1898 senesinde Bakü'de dogmus, 1920 senesinde Rus isgalinden sonra zaman zaman tevkif edilmis ve nihayet Türkiye'ye gelmistir. 1936'da Resulzade'nin daveti ile Polonya'ya gitmis, 1. Dünya Harbi'nin baslamasi ile Türkiye'ye dönmüstür. Resulzade'nin 1947'de Türkiye'ye dönmesi ile nesredilen Azerbaycan Mecmuasi Basmuharrirligini yapmis, 7 Ekim 1976'da ölümüne kadar çesitli mecmualarda makaleler yazmistir. Kitaplari sunlardir:

1. Mirza Fethali Ahundzade'nin Hayati ve Eserleri

2. Sabir'in Azerbaycan Edebiyatindaki Yeri

3. Azerbaycan Dram Edebiyati

4. Vâkif ve Vidadî'nin Yaraticiligi

4, Mehmet Sadik Aran, 1895 senesinde Karabag'da dogmus, Azerbaycan Meclisinde milletvekili görevinde bulunmus, 1920 senesinde bu hükümetin sona ermesi üzerine, Iran üzerinden, Türkiye'ye kaçmistir. Daha sonra Finlandiya'ya giderek, orada Idil-Ural Türklerinin çocuklarina muallimlik yapmistir. Finlandiya'dan Istanbul'a dönünce nesriyat faaliyetine devam etmis, l .Dünya Harbi'nden önce Ulus ve Cumhuriyet gazetelerinin muhabiri olarak Iran'da çalismistir.

Türkiye'de çesitli mecmualarda makaleler yazdigi gibi, Azerî Türk, Yesil Yaprak, Türk Yolu ve Ergenekon gibi mecmualari nesretmis, Ankara'daki Türk Kültürünü Arastirma Enstitüsünde faaliyet göstermistir, San'an müstear adini kullanan yazarin "Iran Türkleri" adli bir kitabi da vardir.

Ulus Gazetesinde "Iran Mektuplari" basligi altinda makaleler yazdigi gibi, Sark Yolu Gazetesi'nde 13 Aralik 1946'da yazdigi "Bedbaht Azerbaycan Meselesi" adli makalede 1. Dünya Harbi senelerinde Güney Azerbaycan'in bu duruma düsmesinde Rusya, Ingiltere ve Riza Sahin rolünün oldugunu ifade etmistir.

5. Mustafa Vekiloglu, 1896 senesinde Kazak'ta dogmus, Moskova'da hukuk tahsil etmis ve Bakü'de avukatlik yapmistir. Rus istilasindan sonra tesekkül eden Seymde vazife almis, Azerbaycan Cumhuriyeti ilan edilince Dahiliye Naziri (Içisleri Bakani) olmustur. Azerbaycan Cumhuriyeti sona erince Türkiye'ye gelerek, Yeni Kafkasya, Odlu Yurt, Kurtulus, Promethee, Millî Yol, Türk Izi ve Mücahit mecmualarinda yazilar yazmistir, l Kasim 1965'te vefat etmistir.

6. Ahmet Caferoglu, 1889 senesinde Gence'de dogmus, Ruslarin 1920'de Azerbaycan'i isgali üzerine Türkiye'ye gelmis. Edebiyat Fakültesinden mezun olmus, üniversitede hocalik yapmistir.

Bir fikir adami olarak, Azerbaycan meselesi ile alâkadar olan Caferoglu, Azerbaycan Kültür ve Dayanisma Dernegi baskanligi yapmis, 1975 tarihinde ölmüstür. 1932-1934 seneleri arasinda, 36 sayi Azerbaycan Yurt Bilgisi mecmuasini nesretmis, Türk Dili, bilhassa Azerbaycan Türkçesi hakkinda yazilar yazmistir.

7. Almas Yildirim, 1907 senesinde Bakü'de dogmus, siirleri yüzünden çesitli yerlere sürülmüs, nihayet önce Iran'a, oradan da, 1933 senesinde Türkiye'ye kaçmistir. Türkiye'de muallimlik ve Tahrirat Katipligi vazifesinde bulunmus, 1952'de ölmüstür.

-Bogulmayan Bir Ses

-Almas Yildirim'in Seçilmis Siirleri

-Yigitlere Seslenis

gibi siir kitaplari vardir.

Netice olarak, 1920 senesinde Bolsevik isgali üzerine Türkiye'ye kaçarak, burada kültürel faaliyet gösteren Azerbaycanlilar, 1930'dan itibaren faaliyetlerini daha çok Avrupa'ya nakletmislerdir. Birinci Dünya Harbinden sonra Azerbaycanlilar tekrar Türkiye'ye dönerek, faaliyetlerini burada devam ettirmisler. 1949'da Azerbaycan Kültür Dernegi'ni kurarak bugüne kadar faaliyetlerini sürdürmüslerdir.